Zarządzanie w obszarze administracji publicznej jest realizowane przez uprawnione do tego organy, wybierane w sposób pośredni bądź bezpośredni, przez obywateli. Podejmowane decyzje oraz działania wpływają na życie danej społeczności, dlatego ludziom zapewniono prawo do posiadania wiedzy o realizowanych działaniach. Jednym ze sposobów na pozyskaniem tej wiedzy, jest dostęp do informacji publicznej, regulowany przez ustawę do dostępie do informacji publicznej.
„Organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa” – tak stanowi art. 7 Konstytucji Rzeczpospolitej. Rządzący posiadają liczne uprawnienia do podejmowania decyzji władczych w stosunku do obywateli. Zakres poszczególnych uprawnień regulują stosowne przepisy prawa, zawarte w wielu aktach normatywnych.
Prawo zagwarantowane w Konstytucji RP
Jak wskazuje prof. Marek Chmaj, w komentarzu do ustawy o dostępie do informacji publicznej, gwarancje dla samoistnego prawa do informacji o sprawach publicznych, ukształtowały się na fundamencie tradycyjnej wolności słowa. Powszechny, szeroki dostęp do informacji publicznej, stanowi niezbędną przesłankę zaistnienia społeczeństwa obywatelskiego, a co za tym idzie – urzeczywistnienia demokratycznych zasad funkcjonowania władzy publicznej, w państwie prawnym. Umożliwia efektywną kontrolę obywatelską, działań podejmowanych przez organy władzy publicznej.
Do polskiego prawa konstytucyjnego prawo do informacji wprowadziła Konstytucja RP z 1997 r. Zgodnie z art. 61 Ustawy Zasadniczej: „obywatel ma prawo do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne. Prawo to obejmuje również uzyskiwanie informacji o działalności organów samorządu gospodarczego i zawodowego, a także innych osób oraz jednostek organizacyjnych w zakresie, w jakim wykonują one zadania władzy publicznej i gospodarują mieniem komunalnym lub majątkiem Skarbu Państwa. Prawo do uzyskiwania informacji obejmuje dostęp do dokumentów oraz wstęp na posiedzenia kolegialnych organów władzy publicznej pochodzących z powszechnych wyborów, z możliwością rejestracji dźwięku lub obrazu.
Prawo obywatelskie
W Konstytucji RP przyjęto szeroki dostęp do informacji publicznej, co należy ocenić bardzo pozytywnie. Świadomy udział obywateli w życiu publicznym jest nieodzownym elementem państwa prawa. Jak podkreśla się w obszernym orzecznictwie sądów administracyjnych – szeroki dostęp do informacji publicznej ma na celu umożliwienie obywateli realnego udziału w życiu publicznej, ale także służy jawności życia publicznego, określanej potocznie jako przejrzystość działań władzy publicznej oraz osób wykonujących jej zadania. Prawo to służy także do sprawowania kontroli obywatelskiej nad funkcjonowaniem władzy publicznej.
Prawo do informacji publicznej bezsprzecznie wiąże się z wolnością słowa, wartością nieocenioną, rozumianą jako wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji, zwłaszcza za pośrednictwem masowego przekazu.
Jak wskazuje art. 1 ustawy o dostępie do informacji publicznej: „Każda informacja o sprawach publicznych stanowi informację publiczną, w rozumieniu ustawy o dostępie do informacji publicznej i podlega udostępnieniu i ponownemu wykorzystywaniu, na zasadach i w trybie określonych w ustawie. Z kolei art. 3 ustawy stanowi, iż prawo do informacji publicznej obejmuje uprawnienie do: uzyskania informacji publicznej, w tym uzyskania informacji przetworzonej, w takim zakresie, w jakim jest to szczególnie istotne dla interesu publicznego; wglądu do dokumentów urzędowych; dostępu do posiedzeń kolegialnych organów władzy publicznej, pochodzących z powszechnych wyborów.
Podmioty zobowiązane do udostępnienia informacji publicznej
Obowiązane do udostępnienia informacji publicznej są władze publiczne oraz inne podmioty wykonujące zadania publiczne, w szczególności: organy władzy publicznej; organy samorządów gospodarczych i zawodowych; podmioty reprezentujące zgodnie z odrębnymi przepisami Skarb Państwa; podmioty reprezentujące państwowe osoby prawne albo osoby prawne samorządu terytorialnego; oraz podmioty reprezentujące inne państwowe jednostki organizacyjne albo jednostki organizacyjne samorządu terytorialnego; podmioty reprezentujące inne osoby lub jednostki organizacyjne, które wykonują zadania publiczne lub dysponują majątkiem publicznym, oraz osoby prawne, w których Skarb Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub samorządu gospodarczego albo zawodowego, mają pozycję dominującą, w rozumieniu przepisów o ochronie konkurencji i konsumentów. Obowiązane do udostępnienia informacji publicznej są organizacje związkowe i pracodawców, reprezentowane w rozumieniu ustawy o Radzie Dialogu Społecznego i innych instytucjach dialogu społecznego, oraz partie polityczne.
Odmowa udzielenia informacji publicznej
Organ zobowiązany do udzielenia informacji publicznej ma prawo odmówić realizacji tej czynności. W takiej sytuacji jest zobowiązany do wydania decyzji administracyjnej, o odmowie udzielenia informacji publicznej oraz poinformowania o tym wnioskodawcy. Decyzja o odmowie udzielenia informacji publicznej może zostać wydana w przypadku gdy: wnioskodawca wnosi o udostępnienie informacji publicznej, która nie ma charakteru informacji publicznej; wnioskodawca wnosi o udostępnienie informacji publicznej w trybie dostępu do informacji publicznej, która podlega udostępnieniu na podstawie innych przepisów; wnioskodawca wnosi o udzielenie informacji publicznej do organu, który takiej informacji nie posiada. W każdym innym przypadku organ jest zobowiązany do udzielenia informacji publicznej. Wnioskodawca ma prawo zaskarżyć decyzję o odmowie udzielenia informacji publicznej, w terminie 14 dni do właściwego miejscowo Samorządowego Kolegium Odwoławczego.
Tryb udostępnienia informacji publicznej
Zgodnie z art. 10 ustawy o dostępie do informacji publicznej: „Informacja publiczna, która nie została udostępniona w Biuletynie Informacji Publicznej lub centralnym repozytorium, jest udostępniana na wniosek. Orzecznictwo sądów administracyjnych stoi na stanowisku, iż udostępnienie informacji publicznej w Biuletynie Informacji Publicznej wyłącza obowiązek ponownego jej udostępnienia na wniosek zainteresowanego, bowiem Biuletyn Informacji Publicznej jest podstawowym źródłem zapoznania się z informacją publiczną. W takiej sytuacji jednak organ, który umieścił informację publiczną w Biuletynie Informacji Publicznej, której dotyczy wniosek złożony w trybie dostępu do informacji publicznej, winien poinformować wnioskodawcę, gdzie znajduje się taka informacja, bowiem adres Biuletynu Informacji Publicznej i sposób zapoznania się z rejestrem jego zmian, mieści się w pojęciu informacji publicznej. Wniosek o udostępnienie informacji publicznej spowoduje po stronie organu obowiązek udostępnienia informacji publicznej wyłącznie wtedy, gdy informacja ta nie została wcześniej udostępniona i nie funkcjonuje w obiegu publicznym.
Termin udostępnienia informacji publicznej
Jak wskazuje art. 13 ustawy o dostępie do informacji publicznej: „Udostępnienie informacji publicznej na wniosek następuje bez zbędnej zwłoki, nie później niż w terminie 14 dni od dnia złożenia wniosku. Tak brzmiący przepis wskazuje na to, iż podmiot zobowiązany winien udzielić informacji publicznej bez zbędnej zwłoki, a więc w sytuacji gdy możliwe jest rozstrzygnięcie danej sprawy natychmiast lub w stosunkowo krótkim okresie czasu – winien zając merytoryczne stanowisko w sprawie przed upływem wskazanego terminu. W praktyce jednak rzadko taka sytuacja występuje. Przedstawiciele władzy publicznej negatywnie reagują na złożone przez obywateli wnioski o udzielenie informacji w trybie dostępu do informacji publicznej, dlatego udzielają odpowiedzi w ostatnim dniu. Jak wskazuje orzecznictwo sądów administracyjnych, dzień w którym złożono wniosek o udzielenie informacji publicznej nie wlicza się do obliczenia 14-dniowego terminu do udzielenia informacji. Termin ten zaczyna biec dopiero następnego dnia po złożeniu wniosku, a upływ ostatniego dnia biegi 14-dniowego terminu, uważa się za koniec terminu.
W sytuacji gdy podmiot nie może udzielić informacji publicznej w terminie 14-dniowym, jest obowiązany powiadomić o tym fakcie wnioskodawcę, przedstawić przyczyny opóźnienia oraz wskazać termin, w jakim udostępni informację. Termin udostępnienia informacji publicznej nie może być dłuższy niż 2 miesiące od dnia złożenia wniosku.
Bezczynność organu
Organ zobowiązany do udzielenia informacji publicznej, jeżeli jej nie udziela ani nie wydaje decyzji w tym przedmiocie, w zakreślonym terminie, pozostaje w bezczynności. W takiej sytuacji wnioskodawcy przysługuje prawo do wniesienia skargi na bezczynność organu, do właściwego Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego. Jak podkreśla się w orzecznictwie sądów administracyjnych,
wniesienie skargi nie musi zostać poprzedzone zawezwaniem organu do usunięcia naruszenia prawa.
Przepisy karne
„Ten, kto wbrew ciążącemu na nim obowiązkowi nie udostępnia informacji publicznej podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.” – taką sankcje wprowadza przepis art. 23 ustawy o dostępie do informacji publicznej, za niewykonanie określonych przepisami obowiązków. Adresatem tej normy są organy władzy publicznej oraz inne podmioty wykonujące zadania publiczne, na które nałożony został obowiązek udostępnienia informacji publicznej. Przesłanką warunkującą zastosowanie określonej w tym przepisie sankcji jest zaniechanie, występujące po stronie zobowiązanego podmiotu. Bez znaczenia pozostaje przy tym tryb udostępnienia informacji. Organ dopuszcza się zaniechania, a tym samym naraża na określoną w przepisie sankcje, w sytuacji nieudostępnienia informacji, zgodnie ze złożonym przez zainteresowanego wnioskiem, jak również nie wykonując określonego – ex lege – obowiązku. Inną okolicznością może być wydanie decyzji o odmowie dostępu do informacji publicznej, w sytuacji braku norm uzasadniających zajęcie takiego stanowiska. Znamiona czynu zabronionego aktualizują się odpowiednio z chwilą upływu określonego w przepisach terminu, przewidzianego na udostępnienie informacji bądź z datą wydania przez organ decyzji odmownej.
Jak podkreśla się w orzecznictwie, przepis art. 23 ustawy o dostępie do informacji publicznej penalizuje zachowanie polegające na nieudostępnieniu jakiejkolwiek informacji w tym zakresie, nie zaś tylko takiej informacji publicznej, którą charakteryzuje przymiot większej wagi.
Korzystajmy z przysługującego nam prawa
Ustawodawca nadał prawu dostępu do informacji publicznej bardzo duże znaczenie, czego wyrazem jest zagwarantowanie go w Konstytucji RP oraz wprowadzenie w ustawie o dostępie do informacji publicznej przepisu karnego, dlatego korzystajmy z tego prawa. Obywatelska kontrola sprawowania władzy przez organy władzy publicznej, ma olbrzymie znaczenie. Nie tylko z tego powodu, że w ten sposób pozyskujemy obszerną wiedzę o podejmowanych przez naszych przedstawicieli decyzjach, ale przede wszystkim dlatego, że nic tak nie mobilizuje rządzących do rzetelnego wykonywania swoich obowiązków, jak odczuwalny oddech obywateli/wyborców.
Łukasz Ziaja