fot. pixel2013/pixabay.com
Zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju w Unii Europejskiej promuje się zintegrowane działania polityczne, gospodarcze i społeczne, które przy poszanowaniu środowiska oraz procesów w nim zachodzących, mają zagwarantować obecnym i przyszłym pokoleniom zaspokojenie ich potrzeb.
Źródłem zrównoważonego rozwoju każdego regionu, a także kraju jest racjonalne gospodarowanie zasobami naturalnymi oraz energią, zaś celem zrównoważonej polityki energetycznej jest ograniczenie negatywnego oddziaływania wszystkich jej gałęzi, na poszczególne elementy środowiska, poprzez wspieranie polityki, jak również przedsięwzięć, które prowadzą do wydajnej produkcji, wykorzystania i dystrybucji energii. Procesy wydobycia oraz przetwarzania paliw kopalnych, mają szczególnie niekorzystny wpływ na środowisko, natomiast energetyka oparta na węglu, jest uważana za sferę najbardziej degradującą środowisko i wyczerpującą zasoby, takie jak węgiel kamienny czy brunatny.
Pakiet 3 x 20
W związku z obserwowaną rosnącą emisją zanieczyszczeń oraz pogarszającym się stanem środowiska (w tym powietrza), w Europie rozpoczął się dialog na temat potrzeby wprowadzenia zmian w polityce energetycznej, jak i w polityce dotyczącej ochrony środowiska. Rozpoczęto poszukiwania nowych, czystych, i bardziej przyjaznych środowisku technologii, a także źródeł energii, do których zaliczane są obecnie odnawialne źródła energii (OZE). Są to zwykle zasoby o charakterze lokalnym, które stanowią alternatywę dla paliw kopalnych, przyczyniając się jednocześnie do ograniczenia emisji gazów cieplarnianych, zmniejszania zależności od niestabilnych i niepewnych rynków paliw kopalnych oraz do różnicowania dostaw energii w UE. Po przyjęciu w 1997 białej księgi, w sprawie odnawialnych źródeł energii r., Unia Europejska postawiła sobie za cel osiągnięcie 12 proc. udziału tej gałęzi energii w bilansie energetycznym do 2010 r. Nowa polityka Unii Europejskiej, uzgodniona przez Radę Europejską w 2007 r., zakładała osiągnięcie 3 głównych celów wspólnotowej polityki energetycznej, do których należą zrównoważone wytwarzanie energii, konkurencyjność oraz bezpieczeństwo dostaw. Realizacja tych priorytetów wymagała określenia realnych wartości, jakie mają zostać osiągnięte. Wartości te nazwano pakietem ”20-20-20”, w skład którego wchodzi: redukcja emisji gazów cieplarnianych do 20 proc., zwiększenie efektywności energetycznej o 20 proc. oraz zwiększenie udziału energii ze źródeł odnawialnych, w całkowitym zużyciu energii, do 20 proc. Przyjęcie pakietu „20-20-20”, wymusza na państwach członkowskich UE podejmowanie działań w kierunku bardziej bezpiecznej, zrównoważonej, i bazującej na nowych technologiach polityki energetycznej.
Kluczowy element
Natomiast Zielona Księga (z 2009 r.) pt. „W kierunku bezpiecznej, zrównoważonej i konkurencyjnej europejskiej sieci energetycznej”, porusza problem sieci energetycznych oraz wprowadzania do nich energii ze źródeł odnawialnych. Dokument ten wskazuje na szczególną rolę UE we wspieraniu rozproszonego wytwarzania energii, które przyczynia się do wzrostu gospodarczego oraz tworzenia nowych miejsc pracy. Jednocześnie podkreśla on potrzebę współpracy w zakresie: przesyłu technologii, alokacji kosztów w łańcuchu dostaw, a także budowy połączeń pomiędzy sieciami lokalnymi oraz europejskimi. Oprócz wyznaczania i sprawdzania realizacji celów założonych do roku 2020, UE rozpoczęła również przygotowania koncepcji działania na lata następujące, po osiągnięciu tej daty, tak aby inwestorzy mogli lepiej przygotować się do planowanych zmian oraz prowadzonej przez UE polityki energetycznej. Energetyka odnawialna stanowi kluczowy element długoterminowej strategii Komisji Europejskiej, która została przedstawiona w planie działania, w zakresie energii do 2050 r. Scenariusz dotyczący obniżania emisyjności energetyki wskazuje, że do 2030 r. udział energii ze źródeł odnawialnych powinien wynieść, co najmniej 30 proc. W ww. dokumencie Komisja wskazała również, że bez podjęcia odpowiednich działań w tym sektorze, przewiduje się zwolnienie wzrostu wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych po 2020 r. W 2014 r. Komisja przedstawiła komunikat zatytułowany „Ramy polityczne na okres 2020–2030, dotyczące klimatu i energii”, w którym podkreślono priorytet UE, jakim jest osiągnięcie udziału energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych w bilansie energetycznymi na poziomie 27 proc.
System naczyń połączonych
Utworzenie wspólnego rynku energii, obok celów, takich jak osiągnięcie bezpieczeństwa dostaw energii oraz ograniczenie oddziaływania energetyki na środowisko, jest jednym z trzech unijnych priorytetów w odniesieniu do tego sektora. Wspólnota europejska konsekwentnie dąży do realizacji tego celu, poprzez połączenie rynków energii poszczególnych państw członkowskich i tworzenie rynków regionalnych. Działania integracyjne UE prowadzone są w głównej mierze, w celu ujednolicenia cen energii na wspólnym rynku europejskim oraz osiągnięcia maksymalnych efektów ekonomicznych dla odbiorców, dzięki dostarczaniu energii z terenów o niższych cenach do terenów, gdzie ceny są wyższe. Za cel obrano również integrację prawa, wspólne działania giełd energii i współpracę operatorów sieci przesyłowych. W stosunku do wyznaczania cen energii, założono stosowanie jednolitej metodologii, a także jednolitego sposobu określania transgranicznych zdolności przesyłowych. Giełdy energii zostały postawione przed zadaniem wzajemnej współpracy, w zakresie wykreowania modelu i algorytmów rynku energii – mają one indywidualnie przyjmować odpowiedzialność za przestrzeganie prawa, a przyjęte procedury rynkowe powinny uwzględniać uwarunkowania rynków regionalnych i narodowych. Co więcej giełdy tworzą pewien system naczyń połączonych, dzięki czemu nie ma problemu, aby polskie firmy kupowały energię na innej giełdzie, np. w Pradze czy Berlinie. To właśnie rozwój giełd energii, i procesy konsolidacyjne, zachodzące między nimi były silnym impulsem do realizacji kolejnych etapów budowy jednolitego – wewnętrznego – rynku energii elektrycznej w UE. Integracja rynków krajowych była natomiast możliwa, dzięki współpracy operatorów systemów przesyłowych i organów regulacyjnych poszczególnych państw członkowskich Wspólnoty. Tworzenie regionów energetycznych wymusiło szereg zmian w ustawodawstwie poszczególnych państw i doprowadziło do powstania nowych przepisów regulujących współpracę międzynarodową, w zakresie przesyłu energii. Wspólny rynek energetyczny może funkcjonować tylko przy wzajemnej współpracy systemów krajowych oraz wspólnym handlu, które mimo iż nie przenikają się, to są ze sobą powiązane. Poprawnie działający system przesyłowy wpływa na wolumen przesyłanej energii oraz na wysokość przepływów finansowych. W związku z czym, nie zapewnienie odpowiedniej przepustowości interkonektorów (połączeń wzajemnych), utrudni bądź uniemożliwi dokonywanie transakcji rynkowych na oczekiwanym poziomie. Powstanie jednolitego rynku energii zależy zatem w głównej mierze od tempa utworzenia dodatkowych połączeń transgranicznych oraz kwestii ekonomiczno-politycznych, takich jak ustalenie mechanizmu ujednolicania ceny energii elektrycznej, która będzie satysfakcjonująca dla wszystkich stron tego procesu.
Konsensus infrastruktury technicznej
Państwa, które należą do poszczególnych regionów energetycznych, napotykają na swojej drodze różne problemy (w tym natury technicznej), bez rozwiązania których nie będzie możliwe utworzenie wspólnego rynku energii. Na początku każdy z regionów określał własne priorytety, co pozwoliło regionom na skupienie się, na ich indywidualnych problemach, i na przeprowadzeniu prób, w ramach których testowano rozwiązania w jednym z regionów, zanim wdrożono je w pozostałych. Dobrym przykładem jest tutaj rozwiązanie problemu łączenia wolumenów pomiędzy rynkami energii elektrycznej w Niemczech i Danii, które pozwoliło wypracować konsensus, w stosunku do korzyści wynikających z ich łączenia. Natomiast wadami takiego podejścia było przede wszystkim ryzyko wdrażania różnych rozwiązań w podobnych kwestiach, bez określenia perspektywy ich integracji w czasie. W Europie od wielu lat funkcjonuje wspólny system energetyczny, charakteryzujący się jednakowymi parametrami, takimi jak częstotliwość i napięcie, który rozciąga się przez całą Unię – od Portugalii po Polskę. Brak odpowiedniej przepustowości połączeń wzajemnych sprawia, że jest on niewystarczający do przesyłania energii na dużym rynku, który integruje wszystkie kraje Wspólnoty. Budowa sieci połączeń międzynarodowych wymaga osiągnięcia rozwiązań podobnych do działań realizowanych w ramach rynków krajowych, gdzie sieci przesyłowe są gęste i skonfigurowane, przez co energia może bez problemu trafiać nawet do najbardziej oddalonych odbiorców. Stworzenie ww. infrastruktury pozwoli na swobodny międzynarodowy handel energią. Osiągnięcie takiego stanu rzeczy jest procesem czasochłonnym i bardzo kosztownym, ale możliwym do zrealizowania. Polska posiada połączenia m.in. z Niemcami, Szwecją, Czechami i Słowacją, które umożliwiają wprowadzanie do naszego systemu energetycznego ok. 10 proc. energii, w stosunku do krajowego zapotrzebowania. Aktywne uczestnictwo w rynku międzynarodowym, wymaga jednak posiadania połączeń przesyłowych na poziomie kilkunastu procent obecnego zapotrzebowania naszego kraju. Można spotkać się z opiniami, że im bardziej rozbudowany zostanie europejski system elektroenergetyczny, tym bardziej będzie on narażony na różnego typu zakłócenia systemowe. Co więcej swobodne przesyłanie dowolnych ilości energii pomiędzy poszczególnymi krajami, może spowodować problemy w zarządzaniu systemami poszczególnych państw. Praca wspólnego systemu europejskiego podlega stałej obserwacji, dlatego wiele zdarzeń można przewidzieć, a z roku na rok pojawiają się nowe rozwiązania, które wpływają na usprawnienie jego prawidłowego funkcjonowania.
Duże korzyści
Tworzenie wspólnego rynku energii może przynieść krajom członkowskim wiele korzyści. Wspólny europejski rynek energii powinien przyczynić się m.in. do obniżenia cen energii w naszym kraju. Cena energii na rynku hurtowym ustalana jest na podstawie ofert opartych na kosztach zmiennych produkcji energii, które w przypadku energetyki odnawialnej są bliskie zera. Ten typ energii będzie zatem wypierał z rynku energię pochodzącą z innych źródeł – np. węgla. Z takimi sytuacjami mamy do czynienia już obecnie, gdy przy dużym nasileniu wiatru, energia wyprodukowana przez turbiny wiatrowe powoduje obniżenie ceny energii elektrycznej w hurcie. Kraje, których gospodarki opierają się na dość energochłonnym przemyśle, mają nadzieję, że integracja pozwoli im nabywać część potrzebnej energii po korzystniejszych cenach. Obniżenie cen energii zmniejszy koszt produkcji dóbr i zwiększy konkurencyjność firm, a tym samym napędzi gospodarki państw Europy Środkowo-Wschodniej. Oprócz celów ogólno-europejskich, każde państwo ma wyznaczony swój własny cel krajowy, w zakresie redukcji emisji oraz wzrostu produkcji energii ze źródeł odnawialnych. Współpraca międzynarodowa jest istotnym elementem wsparcia, w realizacji celów nałożonych na poszczególne kraje przez UE. Strategie dotyczące środowiska i energii, realizowane przez inne państwa członkowskie regionu bądź wspólnoty, będą wpływać na realizację celów oraz zadań strategii Polski obranej w tych obszarach. W związku z tym, celem współpracy międzynarodowej powinno być sprzyjanie transferów, a także rozwojowi nowoczesnych technologii. Większość krajów Unii jest na dobrej drodze do osiągnięcia celów dotyczących OZE. Państwa takie jak Bułgaria, Estonia, Litwa i Szwecja, już zrealizowały założone cele na rok 2020. Są jednak kraje, które mają sporo do nadrobienia i będą musiały zwiększyć swoje wysiłki.
Zielona energia
Dzięki działaniom podjętym na rzecz ograniczenia emisji gazów cieplarnianych oraz zwiększeniu udziału OZE w bilansie energetycznym, gospodarka UE stała się najbardziej niskoemisyjną gospodarką na świecie. W latach 1990-2014, łączny Produkt Krajowy Brutto Unii Europejskiej odnotował wzrost o 46 proc., przy jednoczesnym ograniczeniu emisji szkodliwych substancji o 23 proc. Ponad połowa energii elektrycznej jest produkowana przez kraje Wspólnoty, bez emisji gazów cieplarnianych. Energetyka odnawialna, do której należą energia wiatru, wodna, słoneczna, morskie zasoby energetyczne, energia z biomasy, i energia geotermalna, uważana jest za jedną z najbardziej przyjaznych środowisku, dlatego zapotrzebowanie na energię z tych źródeł będzie rosło, w miarę zwiększania ograniczeń emisji gazów cieplarnianych. Zakłada się, że w najbliższych latach nastąpi znaczny wzrost rozwoju fotowoltaiki. W 2013 r. energetyka solarna stanowiła ok. 10 proc. całkowitej energetyki odnawialnej w Europie, i była trzecim głównym źródłem energii – za energetyką wodną oraz wiatrową. Obecnie największa ilość energii z OZE produkowana jest z wiatru, uznawanego za jedno z najtańszych źródeł energii, gdyż wymaga jedynie nakładów inwestycyjnych na zakup lub wytworzenie turbiny wiatrowej. Jego dodatkową zaletą jest brak kosztów pozyskiwania paliwa, niskie koszty przetwarzania, dostępność i niewielki wpływ na środowisko naturalne. Energetyka wiatrowa rozwinęła się w ostatnich latach bardzo dynamicznie. W Europie liderem w produkcji energii elektrycznej z tego źródła są Niemcy. Udział energii pochodzącej z OZE w produkcji energii elektrycznej w Niemczech stale wzrasta, a w roku 2014 wynosił on 26,2 proc. całkowitej produkcji. Polityka energetyczna tego kraju zakłada 80 proc. udział OZE, w całkowitej produkcji energii elektrycznej w 2050 r. Produkcja energii z OZE zmienia się tam wraz z porą roku. Latem najwięcej energii pochodzi z fotowoltaiki, zimą z turbin wiatrowych. Innym krajem, który opiera swoją energetykę na odnawialnych źródłach energii jest Szwecja. Odnotowuje ona największy udział OZE wśród wszystkich krajów UE. W 2012 r. udział zielonej energii wynosił ok. 51 proc. i przypadał on głównie na energetykę wodną oraz biomasę. Kraj ten dokłada wszelkich starań, by stać się jednym z pierwszych państw niezależnych od paliw kopalnych, który stopniowo zwiększa udział zielonej energii w swoim bilansie energetycznym. W Polsce udział zielonej energii jest niewielki, a powstawanie nowych instalacji jest hamowanie, w głównej mierze przez ciągłe zmiany legislacyjne, powodujące brak stabilności działania dla przedsiębiorców i uniemożliwiające zaplanowanie przez nich inwestycji, które nie będą obarczone znacznym „ryzykiem politycznym”. Szansą dla rozwoju OZE w naszym kraju, może być rozwój jednolitego rynku energii. Uregulowane przepisy prawne czy system wsparcia tych technologii, może pozwolić Polsce na osiągnięcie do 2020 r. 15 proc. udziału OZE, w bilansie energetycznych, zgodnie z wymogami nałożonymi przez UE.
Partnerstwo energetyczne
Wspólny rynek energii stanowi również szansę dla państw, które dużo inwestują w rozwój energetyki odnawialnej, takich jak wspomniane wcześniej Niemcy. Nie wypełnienie wymagań nałożonych przez UE na poszczególne państwa członkowskie, wiąże się z karami finansowymi. Jednym ze sposobów ucieczki przed ponoszeniem opłat z tytułu takich retorsji stanie się biurokratyczny transfer statystyczny, czyli przekazanie nadwyżek energii z jednego kraju do drugiego, który bez transferu energii z OZE, nie spełniłby swojego zobowiązania. Podstawą takiego transferu jest umowa międzypaństwowa. Trzeba jednak liczyć się z tym, że cena energii będzie zależeć od cen energii z OZE na rynku europejskim, co może być bardziej lub mniej korzystne. Inwestycje w energetykę odnawialną opierają się na analizie warunków naturalnych lokalizacji, społecznej akceptacji, dostępności sieci, oraz warunków administracyjnych i inwestycyjnych, takich jak podatki czy opłaty. Prawidłowo funkcjonujący rynek, na którym ceny są właściwie ustalane, może być sygnałem, gdzie i kiedy należy produkować energię ze źródeł odnawialnych, co ograniczy powstawanie nieefektywnych i nieopłacalnych inwestycji. Dodatkowe korzyści, z powstania wspólnego rynku energii, dla niektórych państw, to nie tylko korzyści ekonomiczne, ale również geopolityczne. Niektórym krajom, ze względów politycznych, zależy na poczuciu przynależności do UE, dzięki czemu staną się faktycznymi partnerami energetycznymi. Kluczowym elementem całej układanki jest rozwój transgranicznej wymiany handlowej. W przypadku Polski chodzi m.in. o połączenie synchroniczne z Niemcami, Słowacją, i Czechami oraz połączenia asynchroniczne ze Szwecją i Litwą. Przykładem dobrej współpracy jest tutaj inicjatywa LitPolLink, czyli połączenie międzysystemowe między Polską i Litwą, które włączyło oba kraje do systemu energetycznego Europy kontynentalnej, i przyczynia się do zamknięcia „pierścienia bałtyckiego” systemów energetycznych krajów, które otaczają Morze Bałtyckie, jak również zwiększa bezpieczeństwo dostaw energii w tym regionie. Innym przykładem jest Szwecja, która zastosowała mechanizm współpracy na rzecz energii odnawialnej z Norwegią.
Potrzebne planowanie strategiczne
Rozwój wspólnego rynku energii, wymaga zapewnienia równego dostępu do informacji dotyczących skuteczności i rzeczywistego stanu systemu energetycznego. Pozwoli to wszystkim uczestnikom rynku na ocenę popytu i podaży, oraz weryfikację przyczyn wahań cen hurtowych. Co więcej, budowanie zaufania do rynku wymaga zapewnienia skutecznych i proporcjonalnych sankcji, w stosunku do uczestników rynku, którzy dopuszczą się nadużyć. Transformacja sektorów energetycznych poszczególnych krajów, wymaga planowania strategicznego. Niestety jedynie około jedna trzecia państw członkowskich UE, posiada strategie energetyczne i środowiskowe. Zapewnienie odpowiedniej infrastruktury, która utworzy dobrze działającą sieć międzynarodową, odpowiednie regulacje prawne, jasne mechanizmy wsparcia i kar, oraz równy dostęp do informacji może przyczynić się do połączenia regionalnych rynków energii, a przede wszystkim utworzenia jednego, wspólnego rynku, który z kolei może być szansą dla rozwoju OZE, w krajach członkowskich Unii Europejskiej.
Patrycja Pelc
Niniejszy tekst powstał w ramach Szkoły Analizy Sektora Energetycznego (SASE), prowadzonych wspólnie przez Collegium Civitas i Fundację Inicjatyw Bezpieczeństwo-Rozwój-Energia FIBRE. Szkoła jest projektem finansowanym z programu Santander Universidades, obsługiwanym w Polsce przez Bank Zachodni WBK.