polska polityka

Dlaczego PiS-owi nie spada poparcie?

Znana dziennikarka „Gazety Wyborczej, Dominika Wielowieyska, postawiła ciekawe pytanie: dlaczego, mimo uwikłania w afery korupcyjne oraz liczne zjawiska nepotyzmu, rządzącej Polską formacji PiS nie spada społeczne poparcie, „Zjednoczona Prawica” wygrywa kolejne wybory, a partia Kaczyńskiego jest od wielu lat zdecydowanym liderem wszystkich sondaży.

Roman Mańka: Obecni w studiu naukowcy, prof. Magdalena Środa oraz prof. Janusz Majcherek, odpowiedzieli, odpowiednio, że przyczyną tego rodzaju sytuacji jest fakt, że „PiS dzieli się z wyborcami” i że politycy tego ugrupowania są postrzegani na zasadzi „naszych”. Obydwie odpowiedzi nie trafiają w sedno sprawy; są prawidłowe, lecz fragmentaryczne, i sprowadzają problem tylko do jednego czynnika. Tymczasem, aby wyjaśnić to zjawisko (korupcji oraz nepotyzmu rzącącego ugrupowania), które nie powoduje spadków społecznej popularności i sondażowych notowań, trzeba zastosować metodę/podejście Monteskiusza oraz Alexisa de Tocquvilla i odwołać się do wielu czynników, do tego co nazywamy wieloaspektowością problemu.

Obiecywałem dziś, że ustosunkuję się do tego zagadnienia. To właśnie czynię. Przyczyn tego rodzaju sytuacji jest kilka.

Patologia stała się normą
Po pierwsze: paradoks powszechności zjawisk korupcyjnych. Już w grudniu 2010 roku, w publikacji/analizie dla „Gazety Finansowej” postawiłem tezę, iż w Polsce korupcja wpisała się w kulturę. Chodzi o długi kulturowy proces, mający swoje źródła m.in. w czasach PRL i wcześniej, kiedy nagromadzenie zjawisk korupcyjnych spowodowało, iż korupcja zaczęła się w świadomości społecznej zamieniać z kategorii patologii w kategorię normy. Jeżeli występuje wysoka powtarzalność określonych faktów patologicznych (np. korupcji, ale równie dobrze alkoholizmu), to wówczas dochodzi do swego rodzaju kulturowej autoindoktrynacji, w ramach której dokonuje się ewolucja patologii w kierunku normy.

Korupcja wiąże się z negatywnym wymiarem kapitału społecznego (wiążącego), którego analizy prowadzi socjolog Alejandro Portes, i podobnie, jak w przypadku kapitału społeczengo występuje paradoks, polegający na tym, iż im większe jest zużycie kapitału społecznego, tym większy jego przyrost, czyli zależność wprost proporcjonalna; tak samo w przypadku korupcji: im więcej praktyk korupcyjnych, tym większa tolerancja do tego rodzaju zjawisk.

To powoduje, że w mierę jak powtarzają się sytuacje korupcyjne, społeczeństwo w coraz większym stopniu się na nie imunizuje. Maleje stopień zbulwersowania związany z faktami korupcji i w ziązku z powyższym, rośnie akceptacja dla nich. Ludzie uodparniają się na korupcję, dlatego jej obecność w życiu publicznym czy społeczno-gospodarczym, uważana jest za coś normalnego, nie powodując spadków poparcia dla ugrupowań uczestniczących we władzy.

PiS przeniósł pewne patologie, zjawiska, czy mechanizmy, takie jak instrumentalne, arbitralne stosowanie prawa, korupcja, czy nepotyzm z poziomu samorządowego na poziom centralny; z poziomu polski powiatowej na poziom Warszawy. Wszystkie te procesy są mieszkańcom polski lokalnej od wielu lat dobrze znane, dlatego nie budzą zniesmaczenia.

Poza tym, korupcja była obecna we wszystkich rządach po 1989 roku, w trakcie ostatnich ponad 30 lat transformacji, zaś jej skala była zawsze wysoka. Nie jest to więc zjawisko nowe. To co zrobił PiS, to nie istotna zmiana jej charakteru (choć zmienił się społeczny odbiór), a znaczne zwiększenie skali.

Równanie w dół
Po drugie: destrukcyjny symetryzm, czyli, inaczej mówiąc, przeświadczenie, że wszyscy kradną. Kilka razy, jako szef wojewódzkiego sztabu wyborczego, miałem okazję prowadzić kampanię wyborczą w wyborach parlamentarnych i prezydenckich, uczestniczyłem również w kampaniach samorządowych, nic tak nie przeskadzało w funkcjonowaniu opisanego przez Vilfredo Pareto mechanizmu krążenia elit, kluczowego z punktu widzenia selekcji (wymiany) elit, jak symetryzm ocen wyborców, którego najlepszym przejawem są obecne w języku potocznym, w sferze obiegowej opinii publicznej, powiedzenia: „każde grabie grabią do siebie”; „wszyscy kradną”; albo: „każdy ci będzie dobrze godoł”.

W rzeczywistości są to nieuprawnione generalizacje. Nigdy, bowiem nie jest tak, że „wszyscy kradną”; i też nie wszystkie grabie „grabią dla siebie”. Zawsze jest jakiś zasięg konkretnego zjawiska, określona skala patologii; mogę się zgodzić, że w Polsce są to wielkości znaczne, duże, dość powszechne. Jednak tego rodzaju uogólnienia wytwarzają nastrój kulturowy sprzyjający zawsze aktualnie rządzącym. Dominuje tego rodzaju schemat myślowy: skoro wszyscy kradną, skoro każde grabie grabią dla siebie, to nie ma sensu zmieniać obecnej władzy. Ułatwia to sytuację rządzącym i utrudnia opozycji; co dużo gorsze, w głębszym i bardziej uniwersalnym sensie, blokuje dwa kluczowe z punktu widzenia życia demokratycznego mechanizmy: selekcji elit (krążenia elit Vilfredo Pareto) oraz poczucia wpływu. Zrównując wszystkie elity, jak również mając niskie poczucie wpływu na bieg wydarzeń politycznych, obywatele/wyborcy nie widzą potrzeby większego zaangażowania politycznego, a przede wszystki dążenia do zmiany układu władzy.

Wzmacnianie inercji
Po trzecie: płacenie za bierność. PiS dobrze rozpoznał wyżej opisane przeze mnie zjawiska społeczne, o charakterze kulturowym i postanowił wzmocnić inercję. Główna funkcja wszystkich programów społecznych, takich jak: „Rodzina 500 plus” (w zamyśle miał być to program demograficzny, prokreacyjny) czy wyprawek szkolnych dla dzieci, jest polityczna czy – idąc nawet w analizie dalej – wyborcza; można nawet postawić tezę, iż jest to subtelny rodzaj korupcji wyborczej.

Pozornie te programy aktywizują bierne dotychczas grupy społeczne, wyposażają w poczucie obywatelskości ludzi, którzy do tej pory znajdowali się poza systemem, lub – jak to określił niegdyś prof. Andrzej Zybertowicz – funkcjonowali w szczelinach systemu. Jednak tego rodzaju argument może się wydawać przekonywający tylko powierzchownie. W rzeczywistości mamy do czynienia ze zjawiskiem zupełnie odwrotnym: petryfikacją bierności za pomocą uruchomienia programów rzekomo prokreacyjnych lub socjalnych, za którymi kryją się rzeczywiste funkcje z zakresu inżyneiri społecznej.

Wiąże się z tym głębszy proces, wyposażania najniższych klas społecznych w prestiż (redystrybucja prestiżu) ponad ich realną wartość, który miał miejsce we Francji, w roku 1720, a więc na 69 lat przed wybuchem Rewolucji Francuskiej, kiedy szkocki ekonomista John Law, w czasach regentury Filipa II Orleańskiego (późniejszy Ludwika XV), tak „zamieszał” stratyfikacją społeczno-gospodarczą, że doprowadziło to do wielkich zamieszek oraz nieporozumień społecznych: jak pisał Monteskiusz w „Listach perskich”: „lokaj ważniejszy jest od sułtana”. A wg analizy Alexisa de Tocquevilla – „Dawny ustrój a rewolucja” – była to jedna z przyczyn rewolucji z 1789 roku: zmiany w obrębie kals społecznych.

O aktywności obywatelskiej czy wyborczej, można mówić w przypadku wyskiego poziomu socjalizacji politycznej. Śmiadomość polityczna oraz edukacja jest dużo ważniajszą zmienną od samej aktywności fizycznej czy fizycznego zaangażowania. Ta ostatnia kategoria nie wystarcza, aby określić dane społeczeństwo jako aktywne, mobilne, czy obywatelskie. Kluczowym, bowiem czynnikiem jest świadomość.

W związku z powyższym, często dochodzi do tzw. paradoksu wysokiej frekwencji. Mówi się o tym już otwarcie na wydziałach socjologii czy politologii amerykańskich uniwersytetów. Może zaistnieć sytuacja – i tego rodzaju stan rzeczy miał miejsce, kiedy w Polsce w wyborach zwyciążał PiS – że mamy do czyniania z wysoką frekwencją, że frekwencja w stosunku do poprzednich wyborów tego samego rodzaju rośnie, lecz świadomość wyboru czy jakość wyboru jest niska, gdyż w procesie wyborczym zyskują przewagę najmniej świadome grupy społeczne. Frekwencja frekwencji nierówna… Niski poziom socjalizacji politycznej wyborców prowadzi do paradoksu: mimo że mamy do czynienia z większą aktywnością fizyczną (z wyższą frekwencją), to nadal jest wysoka bierność.

Celem uruchomienia przez PiS różnego rodzaju transferów socjalnych jest właśnie wzmocnienie tej bierności, wzmocnienie inercji. Do funkcjonującego w ramach potocznej opinii publicznej komunikatu: „wszyscy kradną”, PiS dodaje korzystną dla siebie modyfikację: my też kradniemy, lecz jesteśmy lepsi od tamtych, bo się dzielimy.

Osłabienie kontroli społecznej
Po czwarte: podział kulturowy (polityczny). Tolerancja dla zjawisk korupcji, złodziejstwa, czy nepotyzmu jest jednym z kluczowych następstw wysokiego stopnia polaryzacji politycznej. W rzeczywistości polaryzacja tego rodzaju sytuacje usprawiedliwia czy racjonalizuje. Intensywność podziału powoduje, iż stosunek do rządzących czy określonych graczy politycznych na scenie politycznej, przenosi się z pól oceny racjonalnej na obszary reakcji emocjonalnych. Tworzy to stan rzeczy, w ramach którego można sprawować władzę niezależnie od jakości rządzenia; inaczej mówiąc, można rządzić źle, bez wyraźnych efektów, łamać prawo, uwikłać się w afery korupcyjne czy skandale obyczajowe, a i tak będzie się utrzymywało wysoką popularność społeczną, bądź dominować w sondażach, gdyż istnieje druga – demonizowana – strona, deprecjonowany kontekst większego zła.

Wynika to wprost z teorii konfliktu (Lewis A. Coser i Ralf Dahrendorf): konflikt w pewnych sytuacjach może być konstruktywny (dla skonfliktowanych, antagonistycznych grup), gdyż zwiększa solidarność wewnątrzgrupową, centralizuje układ władzy i procedury rządzenia, wzmacnia poczucie posłuszeństwa, a także zmniejsza tolerancję dla zachowań dewiacyjnych, wprowadza większą tolerancję wobec odstępstw od określonych norm, a nawet ustanawia swego rodzaju bezkarność.

Wiąże się z tym asymetryczność, nieadekwatność, czy wybiórczość, arbitralność kontroli społecznej: razi złodziejstwo, korupcja, czy nepotyzm w zwaśnionej grupie, lecz nie przeszkadza w tożsamym środowisku.

Intensywny konflikt czy podział (kulturowy, polityczny) znacznie osłabia kontrolę społeczną oraz funkcję krytyki, za to wzmacnia oportunizm – lecz jest to specyficzny oportunizm, występujący pod przykrywką ostrej krytyki drugiej – zantagonizowanej – strony oraz patologicznego bezkrytycyzmu i idealizowania swoich.

Brak obiektywnych, bezstronnych ocen. Nieumiejętność odróżnienia dobra od zła. Jednowymiarowość, o której swego czasu pisał Herbert Marcuse w „Człowieku jednowymiarowym”.

Słaba edukacja
Po piąte: niski poziom moralny społeczeństwa, związany z niskim (realnym) wykształceniem. Polskie społeczeństwo jest – wbrew temu co się mówi w obiegu oficjalnym oraz wbrew statystykom – na bardzo niskiem poziomie etycznym. Bierze się to bezpośrednio z innych parametrów, związanych z edukacją. Świadomość obywatelska jest niewielka, zaś stan socjalizacji politycznej niewysoki. Społeczeństwo polskie przeżywa kryzys moralny i intelektualny.

Jedną z głównych przyczyn, jest dojmujący proces makdonaldyzacji szkolnictwa wyższego (fenomen opisany w latach 60. XX wieku przez George Ritzera, w ramach szerszego procesu makdonaldyzacji na przykładzie Stanów Zjednoczonych) oraz powszechna, masowa edukacja na poziomie wyższym, która powinna mieć charakter elitarny. Rozszeżenie i ułatwienie dostępu do studiów wyższych (w wielu przypadkach złej jakości), spowodowało drastyczne obniżenie poziomiu kształcenia wyższego, co niesie również negatywne konsekwencje dla diagnostyki oraz rynku pracy. Masa ciąży w dół… Wg moich szacunków, 75-80 proc. absolwentów wyższych uczelni, nie reprezentuje wyższego poziomu wiedzy; przeciwnie: daleko od niego odbiega. Na studia idzie się obecnie nie po wiedzę, a po dyplom, tymczasem powinno być odwrotnie.

W konsekwencji poziom intelektualny oraz śwaidomość moralna czy obywatelska polskiego społeczeństwa, kształtują się na niskim poziomie; przekłada się to niestety na moralną ocenę różnego rodzaju patologicznych zjawisk i ich tolerancję oraz negatywną selekcję elit.

Demokracja ma sens tylko wówcza, jak twierdził m.in. John Stuart Mill, gdy towarzyszy jej wysoki poziom edukacji; w tym kontekście fundamentalne znaczenie uzyskuje postulat Milla: „powszechne wybory wymagają powszechnej edukacji”.

Bez edukacji i wysokiej świadomości obywatelskiej, dobrego przygotowania intelektualnego, moralnego, demokracja prędzej czy później, ale raczej prędzej niż później, przemieni się w tyranię, albo despotyzm, lub w kratokrację, czyli system, w którym elity obsługują same siebie i następuje reprodukcja tych samych elit władzy, replika rządzenia.

Potrzebna abstrakcyjność i banalność
Po szóste: umoralnienie politycznego praksis oraz banalność zdarzenia. Aby patologiczne zjawiska z udziałem rządzących elit (w tym przypadku PiS, lecz również wszystkich innych) spowodowały społeczne oburzenie i spadek popularności formacji sprawujących władzę, potrzebne są dwa przeciwstawne procesy: z jednej strony – umoralnienie politycznego praksis, proces, który opisał Jean Paul Sartre, w kontekście wydarzeń na Węgrzech w roku 1956 oraz protestów we Francji (1968); zaś z drugiej strony, banalnego wydarzenia, dzięki, któremu korupcja rządzących stanie się dla obywateli zjawiskiem mniej abstrakcyjnym, bardziej przyziemnym i bardziej zrozumiałym.

Są to dwa socjopolityczne – przeciwstawne, ale jednocześnie wzajemnie się uzupełniające – procesy, na których wyczerpujące, wszechstronne opisanie nie mam tu miejsca, ani czasu, ale mogę je tylko, pokrótce, w kilku zdanich, przybliżyć.

Umoralnienie politycznego praksis oznacza nagromadzenie patologicznych zjawisk (np. korupcyjnych) do tego stopnia, że społeczeństwo zacznie je postrzegać w kategoriach bardziej uniwersalnych, ogólnych, kategorialnych, wychodzących poza konkretne zdarzenia jednostkowe. Chodzi o to, aby w świadomości społecznej coś występowało jako proces, a nie zdarzenie; jako reguła czy zasada, a nie fakt; i aby co najważniejsze, w świadomości społecznej dominowały nie poszczególne, konkretne okoliczności, a ogólna ocena moralna.

Z drugiej jednak strony, potrzebny jest też jednostkowy, konkretny, a nawet banalny fakt, aby wyrafinowane mechanizmy korupcyjne, związane z np. lobbingiem czy optymalizacją podatkową, stały się powszechnie zrozumiałe, nawet dla prostych ludzi, aby korupcyjny proces zyskał symbol, został przełożony na memy, ikony, itd., aby jego fabuła była prosta, czytelna i zrozumiała, aby dało ją się wyrazić jednym prostym zdaniem.

Zazwyczaj podział funkcji w świadomości społecznej jest następujący: umoralnienie politycznego praksis to beczka prochu; banalne zdarzenie, to zapalnik.

W okresie rządów PO, tym banalnym zdarzeniem (zapalnikiem) były słynne ośmiorniczki; jak dotychczas szczęściem PiS jest to, iż nie miał jeszcze swoich ośmiorniczek.

W przypadku zjawisk korupcyjnych istnieje pewien paradoks. Wysoka korupcja, opiewająca na wielkie, milionowe sumy, może być dla zwykłych ludzi niezrozuiała, gdyż jej wielkość staje się abstrakcyjna, daleka od doświadczenia oraz praktyki normalnych obywateli, dlatego też potrzebne są banalne przypadki, które dużo bardziej przemawiają do wyobraźni społecznej.

Autor jest socjologiem i dziennikarzem, prowadzi własną audycję w „Halo Radio” oraz pełni funkcję redaktora naczelnego „Czasopisma Ekspertów” Fundacji FIBRE. Zajmuje się analizami z zakresu filozofii polityki i socjologii polityki, a także obserwacji uczestniczącej. Interesuje go zwłaszcza fenomenologia oraz hermeneutyka. Jest autorem sześciu książek popularno-naukowych i w dziedzinie dziennikarstwa śledczego. Członek zarządu Fundacji FIBRE.

Polskie problemy mają charakter strukturalny

„Gdy po PiS przyjdzie jakaś inna, albo nowa ekipa wszystkie problemy, z jakimi boryka się Polską przeminą” – zdaje się, że takie myślenie dominuje dziś w przestrzeni publicznej. Niestety, to wytłumaczenie psychologiczne, oparte na przeświadczeniu, wierze, że gdzie indziej, w innych ekipach znajduą się inni ludzie niż w PiS, tymczasem ludzie wszędzie są mniej więcej tacy sami.

Roman Mańka: Problemy, które obserwujemy w Polsce są dużo starsze niż PiS, i szersze, wykraczają poza Polską perspektywę i są problemami, z jakimi dzisiaj borykają się demokracje.

Utylitaryzm w kontekście partykularyzmu
Wiele pisali o tym Michel Foucault, Charles Mills, Pierre Bourdieu, John Keane, a ostatnio tematy te poruszali także Robert Putnam i Noam Chomsky

Jest to wynik filozofii utylitaryzmu oraz źle pojętego indywidualizmu, czy mówiąc inaczej, stosowanie utylitaryzmu w kontekście indywidualizmu oraz partykularyzmu, przy calkowitym przekreśleniu zasady dobra wspólnego. W dzisiejszym świecie znaczenie dobra wspólnego jest marginalizowane. Liczy się konsumpcja oraz maksymalizacja zysków, kosztem minimalizacji ryzyka; przy czym żeby zredukować ryzyko, najłatwiej zredukować świadomość (w myśl zasady, że głupimi rządzi się łatwiej).

W polityce dziś, w rządzeniu, w rywalizacji politycznej realizuje się to co użyteczne, co skuteczne, wdraża się w życie – jak to pisał Jurgen Habermas – strategi instrumentalne, a nie komunikacyjne czy deliberatywne (nie chodzi o porozumienie ze społeczeństwem i osiągnięcie konsensusu); działa się jedynie w interesie indywidualnym, egoistycznym, lub wąskiej grupy politycznej (partii, koterii, klanu, kartelu), a nie szerokiej zbiorowości.

Inwigilacja i populizm
Dodatkowo, pręgież użyteczności i skuteczności prowadzi do inwigilacji przesuwanej na coraz niższy poziom indywidualny (Foucault), zaś na tej podstawie do populizmu (Krastew). To jest dzisiaj dominująca praktyka rządzenia.

Ważna rolę w tego rodzaju metodzie rządzenia odgrywa podizał, bo on pozwala sprawować władzę niezależnie od jakości rządzenia. Można rządzić fanalnie, lecz nie będzie to powodowało wielkich ubytków społecznego poparcia, gdyż decyzje polityczne ludzi nie są oparte o przesłanki racjonalne, a emocjonalne: przeważa nienawiść, do znienawidzonej grupy, która jest po drugiej stronie.

W tej logice, jak pisał Maurice Merleau-Ponty, nawiązując do dialektyki Hegla: wrogowie stają się partnerami, a nawet przyjaciółmi; zwalczają się, ale jednocześnie nie mogą bez siebie żyć, nie mogę bez siebie istnieć.

Instytucje III Rzeczpospolitej zawodzą
Problemy z jakimi obecnie borykamy się w Polsce mają charakter strukturalny, kulturowy i nie są zależne (a przynajmniej w małym stopniu od czynnika ludzkiego). Po prostu mechanizmy, procedury oraz instytucje, które zbudowano w III Rzeczpospolitej nie sprawdzają się, zawodzą. Prawo jest napisane w sposób uznaniowy, co powoduje, że gdy pojawia się kwestia sporna, interpretacja zależy od nastawienia: uznanie czegoś za zgodne lub niezgodne z prawem jest konsekwencją nastawienia.

Koleiny bezprawia, nepotyzmu, korupcji zostały stworzone na długo przed dojściem PiS do władzy. Korupcja oraz nepotyzm towarzyszyła w Polsce poszczególnym ekipom od początków transformacji i występowała w rónych okresach rządów: SLD, AWS, PSL, PO, itd.

Bezprawie i łamanie wszelkich zasad od dawna miało miejsce w przestrzeni – tak w Polsce zachwalanych niesłusznie samorządów (rządzonych przez rożne ekipy).

PiS zwiększył rozmiary patologii wcześniej istniejących
To co zrobił PiS, to wszedł w już istniejące koleiny i znacznie zwiększył rozmiary patologii (zintensyfikował skalę fenomenów), zaś inne mechanizmy przeniósł do góry, na poziom centralnych, z poziomu samorządowego (lokalnego) na centralny.

Dlatego ludzi to nie bulwersuje, gdyż stali się już na to immunizowani. Przyzwuczajli się do afer i skandali. Zawężąnie sytuacji tylko do PiS bardzo spłyca problem i utrudni jego ewaluację.

Problem jest strukturalny. Można rozwiązać go jedynie przez daleko idąca modyfikację systemu: politycznego, partyjnego, wyborczego, gospodarczego, oświatowego, kulturowego, itp.

System jednomandatowy – prawda i mity

Niewiele osób wie, że w 1989 roku komunistów udało odsunąć się od władzy m.in. dzięki jednomandatowym okręgom wyborczym, które istniały w ramach wolnej puli 35 proc. wolnych miejsc w Sejmie, pochodzących z demokratycznego wyboru. Gdyby wówczas funkcjonował typowy system proporcjonalny, zdobycze „Solidarności” okazałyby się dużo mniejsze.

Roman Mańka: Jestem pewien, że jeżeli dziś zastosowanoby system jednomandatowy w wyborach do Sejmu, PiS poniósłby klęskę w starciu z opozycją, Co najmniej z dwóch powodów: zjednoczenia opozycji (bo system jednomandatowy sprzyja tworzeniu bloków wyborczych); a takżę dużo lepszej jakości kandydatów, którymi dysponuje opozycja; po przesunięciu wyborów na bardziej lokalny poziom, zwiększy się rozpoznawalność kandydatów, co spowoduje zmniejszenie nacisku na partyjny szyld, zaś zwiększenie presji na jakość kandydata (przymioty osobiste). Potwierdzają to rezultaty
w ostatnich wyborach do Senatu (2019), w któych – nawet dość karykaturalna wersja modelu jednomandatowego – zapewniła opozycji zwycięstwo.

W polskiej debacie publicznej, wobec systemu jednomandatowego, co jakiś czas wysuwane są oskarżenia. Nie odbyła się na ten temat rzetelna debata. Narosło mnóstwo mitów, wynikających z powierzchownych obserwacji, uproszczeń, oraz skrótów myślowych. Tymczasem systemy jednomandatowe bardzo dobrze wpływają na system polityczny państwa, na mechanizmy selekcji elit, a także jakość estlabishmentu i sprawowania władzy; są stosowane w wyborach do organów reprezentacji (homologicznych do Sejmu) w największych, jajbardziej rozwiniętych politycznie i gospodarczo potęgach świata (Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Francji, jak również Niemczech i Włoszech, gdzie istnieje system mieszany).

Jaka jest prawda o jednomandatowych systemach wyborczych? Najczęściej podnoszone zarzuty przez przeciwników JOW-ów są następujące.

System jednomandatowy petryfikuje układ polityczny, niektórzy definiują go nawet za pomocą metafory „żelazobetonu”. Ma to miejsce w wymiarze ogólnym, na zewnątrz systemu polityznego (partii/formacji politycznych). Ale czy stabilizacja polityczna jest czymś złym…?! Czy ustabilizowanie systemu sprzyja czy przeszkadza w dobrym rządzeniu. Obecny system polityczny funkcjonujący w Polsce – proporcjonalny – również petryfikuje przestrzeń polityczną: od ponad 15 lat borykamy się z układem dialektycznym PO-PiS-u.

Kiedyś, znany publicysta, Łukasz Warzech, użył terminu „zabetonowania sceny politycznej”. Jednak zabetonowanie na powierzchni systemu, na zewnątrz, w stosunku do partii politycznych, nie jest niczym złym. Dużo gorszym zjawiskiem jest petryfikacja układów wewnątrz partii politycznych. System proporcjonalny utrwala, konserwuje wewnętrzne relacje w partiach; system jednomandatowy, jeśli jest właściwie skonfigurowany, modyfikuje wewnętrzne życie partyjne. Kiedy obserwuję polskie życie polityczne, a obserwuję często i wnikliwie, zwłaszcza na poziomie lokalnym, od 30 lat, na dole Polski, to zauważam, że w okręgach wyborczych dominują ci sami ludzie, ewentualnie te same rodziny.

Zmienić to może system jednomandatowy, a nie proporcjonalny.

Kolejny zarzut: system jednomandatowy prowadzi do duopolu, do układy dwupartyjnego. Argument ten jest słuszny jedynie w wymiarze powierzchownym. To typowy brak rozróżnienia pomiędzy pozorami, a istotą rzeczy. Obecnie mamy w Polsce system proporcjonalny i co? Od 15 lat dominuje duopol – PO-PiS – z małą domieszką pozostałych partii. Prawda na temat systemów jednomandatowych jest zupełnie inna. Rzeczywistość wygląda inaczej: odwrotnie. Systemy jednomandatowe porządkują scenę polityczną, ale sprzyjają pluralizmowi, tworzą bardziej heterogeniczne formacje polityczne. Imputowana dwupartyjność jest pozorna, zaś samo zdefiniowanie problemu wydaje się nieprecyzyjne. Mamy bardziej do czynienia z dwublokowością, niż z dwupartyjnością.

Ważne jest porządkowanie sceny politycznej. Lecz wcale nie tworzą się dwie partie, a dwie formacje – pluralistyczne oraz heterogeniczne, budowane w sposób sieciowy bloki polityczne. Amerykańskie partie polityczne nie stanowią substancji w polskim rozumieniu.

Z tym wiąże się jeszcze inna pozytywna cecha jednomandatowych systemów wyborczych. Koalicje wyborcze zawierane są przed wyborami, a nie po wyborach i zazwyczaj mają perspektywę daleko wykraczającą poza jedne wybory.

W wyborach proporcjonalnych, proporcjonalność traktowana jest jako alibi w celu niezrealizowania programu. Dzieje się tak, bo systemy proporcjonalne dają zazwyczaj bardziej rozwarstwione wyniki i do rządzenia potrzebny jest koalicjant. Wówczas koalicjant traktowany jast jako alibi. Właśnie na niego można zrzucić odpowiedzialność za nierealizowanie programu. W systemie proporcjonalnym po wyborach otrzymuje się wymówkę dla wyborców.

Tymczasem nie ma nic gorszego niż osiągnięcie większości bezwzględnej przez jedną partię w ramach systemu proporjonalnego. Wówczas niska przejrzystość powoduje, iż oprócz wypełniania przedwyborczych obietnic implementuje się wiele niedobrych rozwiązań, jak również kreuje patologiczne sytuacje. Niska rozpoznawalność, towarzysząca systemom proporcjonalnym, to zdecydowanie ułatwia.

Największym walorem systemu jednomandatowego jest przejrzystość, efekt tego rodzaju zachodzi, gdy opiera się na relatywnie małych okręgach wyborczych. W systemie proporcjonalnym rzeczywistość przejrzysta jest jedynie dla rządzących i – ujmując problem w szerszym sensie – elit politycznych. Rządzący (politycy) widzą wyborców (za pomocą np. różnego rodzaju badań demoskopijnych. W systemach jednomandatowych wyborcy mogą również obserwować swoich reprezentantów.

Złagodzeniu ulega więc zjawisko, na które zwrócił uwagę Michel Foucault, w „Nadzorować i karać. Historia więzienia”, czyli asymetrii widzenia w relacji rządzących ze społeczeństwem.

Z przejrzystością wiąże się sześć innych ważnych atutów: lojalność, odpowiedzialność, możliwość rozliczania, realna decentralizacja, mobilność wyborców i wzrost socjalizacji (świadomości) politycznej.

Na czym polega lojalność? Systemy proporcjonalne sprzyjają tworzeniu stosunków klientelistycznych, ocierających się o serwilizm wobec centralnego partyjnego lidera (przywódcę), tudzież centralną administrację partyjną (dwór). To właśnie obecny model systemu proporcjonalnego ukształtował w Polsce partie charyzmatyczne (osobiście używam takiego terminu). W relacjach wewnątrzpartyjnych dominuje oportunizm, konformizm i klientelizm. Posłowie lub działacze partyjni chcą sobie za wszelką cenę i wszelkimi możliwymi sposobami zapewnić miejsca na partyjnych listach. Tak więc lojalność jest zorientowana na centralnych partyjnych liderów, ewentualnie na centralną partyjną biurokrację (dwór).

Systemy jednomandatowe zasadniczo zmeniają kierunek lojalności. Upodmiotawiają wyborców. Wyborcy stają się ważni. Zyskują status. Zwiększa się poczucie sprawczości obywateli, jeden z podstawowych i kluczowych parametrów demokracji; w Polsce znajdujący się na wciąż niskim poziomie, w całym okresie transformcji.

Wzrost poczucia sprawczości w społeczeństwie wpływa na podwyższenie frekwencji. Mogę zaryzykować hipotezę, że gdyby w Polsce wprowadzono jednomandatowy system wyborczy, frekwencja wyborcza w wyborach do Sejmu, wzrosłaby od 10 do 15 proc.

Przejrzystość przyczynia się do zwiększenia frekwencji wyborczej (mobilności). W wymiarze empirycznym pośrednio potwierdza to zjawisko polaryzacji. Kolej rzeczy jest taka, że polaryzacja podnosi przejrzystość, zaś wysoka przejrzystość determinuje frekwencję.

Przejrzystość spowodowałaby również, że wyborcy zyskaliby możliwość rozliczania swoich reprezentantów. W systemie proporcjonalnym ewentualność taka jest słaba. System proporcjonalny zamula, zaciemnia obraz rzeczywistości politycznej. Wszystko dzieje się w myśl zasady:
„w mętnej wodzie łatwiej łowić ryby”, a wówczas korzystają na tym zwłaszcza kłusownicy.

System jednomandtowy daje dużo większe szanse na identyfikowania poczynań reprezentantów przez wyborców. Zwiększa czytelność wyborczej sceny, również tej lokalnej. Działania reprezentantów stają się transparentne. Lojalność reprezentantów przesuwa się na continuum
w stronę wyborców, zyskują wyborcy kosztem centralnych partyjnych liderów oraz elit.

Możliwość rozliczania odnosi się nie tylko do zwykłego reprezentanta, lecz również w stosunku do centralnych partyjnych liderów, związanej z nimi partyjnej biurokracji oraz partyjnych grup interesów (sieć klientelistyczna) i ośrodków wpływu. W Polsce, w okresie 2006-2015, przywódca PiS, Jarosław Kaczyński, przegrał siedem kolejnych wyborów, licząc z samorządowymi, mimo to ciągle pozostawał liderem partii. W warunkach systemu jednomandatowego zostałby zdmuchnięty z powierzchni ziemi przy okazji pierwszej porażki.

Wejście centranych partyjnych liderów do Sejmu nie byłoby oczywiste, co sprzyja elastyczności oraz fluktuacjom w wewnętrznym wymiarze formacji politycznych, wymianie kadr oraz lepszej selekcji elit.

Umacnia i sprzyja przede wszystkim demokracji.

Decentralizacja. Pozornie polski system polityczny (instytucjonalny) został zdecentralizowany, istnieją samorządy, lokalne struktury partyjne, instytucje. Jest to jednak obserwacja powierzchowna. W rzeczywistości wyborczy system proporcjonalny centralizuje cały system polityczny, niezależnie od jego ogólnego, zewnętrzego kształtu. Proces selekcji elit odbywa się w ramach partii politycznych i jest mocno scentralizowany.
O miejscach na listach wyborczych decydują centralni partyjni liderzy albo partyjna biurokracja (dwór). Zakres centralizacji systemu wyborzego jest niezwykle głęboki i rzutuje na cały system polityczny, który w gruncie rzeczy został również mocno scentralizowany. W Polsce, nawet w wyborach do rad powiatów, funkcjonuje proporcjonalny system wyborczy.

Decentralizacja Polski jest mitem i pozorem.

System jednomandatowy marnuje głosy. Kolejny mit. W systemie jednomandatowym wyborcy mają wpływ na swoich reprezentantów.
W systemie proporcjonalnym tracą wpływ minutę po wyborach. Nielojalność wyborcza, turystyka parlamentarna, transfery z klubu parlamentarnego do innego klubu, zmiana barw politycznych jeszcze przed złożeniem ślubowania poselskiego w Sejmie – są w dużo większym, miażdżącym, stopniu, cechą systemów proporjonalnych niż jednomandatowych. Modele jednomandatowe mocno tego rodzaju skłonności ograniczają, właśnie dzięki wymienionym powyżej cechom: przejrzystości, lojalności, odpowiedzialności, i możliwości rozliczeń.

W tym sensie system jednomandatowy, w dużo mniejszym stopniu marnuje głosy niż systemy proporjonalne.

Poza tym, system jednomandatowy odrzuca znacznie mniejszą liczbę kondydatów, a w ślad za tym ich wyborców w stosunku do systemów proporcjonalnych.

W systemie polskiego systemu proporcjonalnego istnieją bardzo wielkie okręgi wyborcze (w najmniejszych można zdobyć po 7, 8,9 oraz 10 mandatów) oraz – idiotyczna, absurdalna – reguła podwójnej obsady mandatów. Na marginesie: te dwa czynniki w stopniu radykalnym obniżają rozpoznawalność wyborczą i przejrzystość.

W okręgu liczącym 10 mandatów, każda partia może wystawić po 20 kandydatów. Gdy do wyborów zgłosi się 5 ugrupowań politycznych, razem w grze wyborczej bierze udział 100 kandydatów. Wyborcy nie są w stanie zlustrować tak dużej liczby kandydatów, ich decyzje wyborcze są więc nieświadome. Wyborcy ulegają totalnej dezorientacji.

Gdyby jeden taki okręg zamienić na system jednomandatowy, w rezultacie konwersji powstałoby 10 jednomandatowych okręgów. W każdym z nich pięć uczestniczących w wyborach partii mogłoby wystawić po jednym kandydacie. W każdym okręgu o mandat ubiegałoby się po 5 kandydatów
(w rzeczywistości jeszcze mniej, gdyż system jednomandatowy sprzyja konsolidacji, fuzjom). W sumie w całej przestrzeni wyborczej (okręgu, który wcześniej działał w ramach modelu proporcjonalnego) system jednomandatowy odrzuciłby łącznie 40 kandydatów; tymczasem, gdyby wybory odbywały się w ramach systemu proporcjonalnego, liczba odrzuconych kandydatów wynosiłaby 90, czyli o 50 więcej, wraz z wyborcami.

System proporcjonalny, poprzez niską przejrzystość oraz silną pozycję centralnych partyjnych liderów, a także wyrażany wobec nich oportunizm, sprzyja korupcji forsowanej za pomocą lobbingu. W Polsce od wielu lat parlament jest areną lobbingu oraz różnego rodzaju relacji i poczynań korupcyjnych.

Podległość reprezentantów i subordynacja wobec centralnych partyjnych liderów, klientelizm i serwilizm, ułatwiają rozmaitym grupom interesów oddziaływania korupcyjne. Ławiej skorumpować jest kogoś z otoczenia lidera lub osobę wchodzącą w skład kierownictwa partii, albo centralnej biurokracji partyjnej niż wielu reprezentantów wybranych w warunkach wyborów jenomandatowych.

Lojalność reprezentantów wobec centralnych partyjnych liderów sprzyja korupcji, umożliwiając oraz upraszczając oddziaływania lobbingowe.

Tu również decydującym czynnikiem jest przejrzystość. W systemie proporcjonalnym, nawet mocno kontrowersyjne głosowanie, może być dla wyborców nieczytelne, i nie musi wiązać się z eliminacją z polityki danych reprezentantów, gdyż zawsze można uzyskać elekcję z wysokiego miejsca na liście, bądź z innego okręgu wyborczego (chowanie kandydatów).
W systemie jednomandatowym jest to dużo trudniejsze.

W latach 90. XX wieku zrozumieli to włosi, którzy w rezultacie natłoku ogromnych afer korupcyjnych, związków polityków z mafią, w roku 1993, zorganizowali referendum, opowiadając się za systemem jednomandatowym. Ostatecznie powołano system mieszany. Uznano jednak, iż istniała korelacja pomiędzy zjawiskami korupcji, a proporcjonalnym systemem wyborczym.

Opinia publiczna i świadomość społeczna nie zdają sobie sprawy, jak wielka istnieje zależność między korupcją a systemami wyborczymi.

W istocie system proporcjnalny, zwłaszcza w przyjetej w 2001 roku
w Polsce, formule – dehumanizuje. W ramach niskiej przejrzystości, małej rozpoznawalności kandydatów, trudności identyfikowania ich poczynań, głosowanie ma charakter strukturalny, żeby nie powiedzieć rutynowy, czy rytualny. Wyborcy głosują nie na człowieka, lecz na strukturę, na pozycję, na miesce na liście.

Jest to system bardzo scentralizowany i arbitralny, gdyż decyduje w pierwszej kolejności nie wola wyborców, ale wola centralnego partyjnego lidera, tudzież centralnej administracji partyjnej. Wyborcy, w decyzjach wyborczych, w indywidualnym akcie głosowaia, kierują się parytetem partyjnym ustrukturalizowanym na liście. Głosowanie jest strukturalnie zdeterminowane przez parytet.

Obniża to wyborczą świadomość. Głosowanie nie jest świadomym aktem. Paradoksalnie głosy oddane na osoby z górnej części listy (tzw, jedynki) są najmniej świadome i często przypadkowe. Jeżeli ktoś poparł kandydata z niższych stref listy wyborczej, istnieje większe prawdopodobieństwo, iż go znał i głosował świadomie, bądź kierował się względami lokalnymi, środowiskowymi, lub towarzyskimi. Świadomość głosowania jest wówczas większa.

Teoretycznie, można wyobrazić sobie sytuację, że do Sejmu, w ramach systemu proporcjonalnego wejdzie kandydat fikcyjny, osoba, która fizycznie nie istnieje, jeżeli zostanie umieszczona na jednych z trzech pierwszych miejsc/pozycji dwóch najpopularniejszych partii politycznych.

Wbrew zarzutom środowisk lewicowych, systemy jednomandatowe niwelują, marginalizują znaczenie oraz siłę organizacji radykalnych, ekstremalnych, nacjonalistycznch, faszystowskich, czy komunistycznych. Najlepszym przykładem na potwierdzenie tej tezy jest Francja, w której mimo wysokich notować Frontu Narodowego, liczonych w liczbach względych, przełożenie na rezultaty wyborcze oraz zdobycze mandatowe, w ramach systemu jednomandatowego, jest nieproporcjonalnie mniejsze.

Zwycięstwo w okręgach jednomandatowych nie jest osiągane jedynie dzięki poparciu ekstrem czy twardych, żelaznych elektoratów, lecz wymagają pozyskania wyborców z przestrzeni centrum. Sprzyja to promocji kandydatów obliczalnych, merytorycznych oraz umiarkowanych.

W systemach jednomandatowych człowiek ważniejszy jest od partii; preferowane są walory i przymioty personalne, intelektualne, merytoryczne, moralne. Mówi się o nich: jakość kandydata czy klasa kandydata. Rónice między kandydatami są ważniejsze od różnić między partiami.

Wbrew stereotypom, co pokazują przykłady amerykańskie oraz brytyjskie, łatwiejsza jest współpraca.

Błędem jest postrzeganie systemu jednomandatowego jako idealnego. Idealny system wyborczy nie istnieje. System jednomandtowy posiada również wady, ale jest jednym z najlepszych modli, jakie wytworzyła ludzkość; z pewnością dużo lepszym od systemów proporcjonalnych.

Osobiście polecałbym w Polsce inplementację albo systemu jednomandatowego, albo STV (tzw. pojedynczego głosu przechodniego; wiele tur liczenia głosów), który jest jednak dużo mniej przejrzysty od systemu jednomandatowego; jest zawiły, chociaż w perspektywie czasu rozwija polityczną świadomość wyborczą.

Skuteczność oraz wartość systemu jednomandatowego zależy od jego wersji, a przede wszystkim odniesienia (spójności) w stosunku do całego systemu politycznego dnego kraju.